Yüksel Atakan, Dr.,
Fizik Y.Müh., ybatakan@gmail.com
Kentlerin çeşitli yerlerinde bulunan ‘Trafo İstasyonları’
(transformatör), genellikle 10.000 ile 36.000 Volt arasındaki
yüksek gerilimi 400 ile 230 Volt’a indiren voltaj düşürücü ya da
değiştiricileridir. Bunlar çokçası metal ya da beton duvarlı
küçük kulübelerdir. Transformatörlerin yapısında bulunan büyük
metal çekirdeklerin yaydığı ve 50 Hertz frekansla (saniyede 50
kez titreşimle) sürekli değişken manyetik alanlar, yakındaki her
türlü iletkende ve insanların vücutlarında endüksiyonla
elektriksel akımlar oluşturuyor.
Ancak ‘değişken manyetik alanların’ bu etkisi trafoların bir kaç
metre uzağında büyük ölçüde düştüğünden, insana etkisi
genellikle çok azdır. Portatif bir aletle çeşitli trafolar
yakınında yaptığımız ölçümler bunların yüzeylerinde
(duvarlarında) en çok 2 mikroTesla (µT) değerini
gösterirken, bu değerler 1-2 m uzakta onda bire iniyor.
Trafolardan çıkan ve sokaklara dağılan ana kablolar daha çok
yeraltından geçiyor ve bunlardaki akım değişimi kablo yakınında
manyetik alanlar oluşturarak çevredekilere etkili olabiliyor.
Kablolar evlerin çok yakınında ise etkileri, daha uzaktaki
trafolardan daha çok olabiliyor.
Trafoya gelen örneğin 33.000 ya da 11.000 Volt’luk ve trafodan
çıkan 400 Volt’luk gerilimdeki toprağın yarım metre
derinliğindeki kabloların bulunduğu yerde toprak yüzeyi sıfır
(0) alındığında, bu noktadan 5 m, 10 m, 20 m uzaklıklarda
hesaplanan manyetik akı yoğunlukları mikroTesla (µT) (*)
olarak aşağıdaki çizelgede yer alıyor (Dünya Sağlık Örgütü EHC
238, WHO 2007 yayınından ):
Volt |
Kablonun tam üstüdeki Toprak yüzeyinde (µT) |
Kablodan 5 m uzakta (µT) |
Kablodan 10 m uzakta (µT) |
Kablodan 20 m uzakta (µT) |
33.000 |
1 |
0,29 |
0,15 |
0,07 |
11.000 |
0,75 |
0,22 |
0,11 |
0,06 |
400 |
0,50 |
0,14 |
0,07 |
0,04 |
Manyetik akı yoğunluğuyla ilgili sınır değer 100 mikroTesla’dır.
Koruyucu bir önlem olarak, trafo ve kabloların yakınlarında
yaşayanlar için 20 mikroTesla’nın altında kalınması özellikle
kalp pili gibi vücutlarında elektronik aygıtlar taşıyanlara
öneriliyor. Yukardaki çizelgeden görüldüğü gibi kablonun geçtiği
yerin tam üstünde dahi hesaplanan değerler, bu değerlerin çok
altında. Sınır değerlerin altında kalındığı sürece vücuda
herhangi olumsuz bir etki beklenmiyor. Ancak çizelgedeki bu
hesap değerleri, çevredeki ev ve işyerlerindeki elektrik
gereksinimine ve günün saatlerine göre, ilgili ev yakınındaki
kablodan farklı akım şiddetinin (Ampere) çekilmesi nedeniyle
farklılık gösterebiliyor.
Kablodaki farklı şiddetteki elektrik akımı ise farklı şiddette
manyetik alan oluşturuyor. Öte yandan bulunulan noktada vücudun
alacağı dozun büyüklüğü ancak o noktadaki manyetik akı yoğunluğu
ve orada ne süre kalındığıyla birlikte belirlenebileceğinden
‘süre’ çok önemli. Örneğin, trafo ya da kablo alt kattaki oturma
ya da yatak odasına çok yakınsa buralarda kalma süresi oldukça
uzun olduğundan vücudun alacağı doz da fazla olabilir.
Bu nedenle, trafo ve bunların (yeraltından ve yerüstünden geçen)
kablolarına çok yakın oturanların manyetik akı yoğunluğu
ölçümleri yaptırmaları gerçek durumu ortaya koyabilir. (Bunları
çeşitli elektronik ölçüm şirketleri yapıyor ve ilgili şirketler
internetten bulunabilir.) Ölçü sonuçlarına ve kalma sürelerine
göre yapılacak değerlendirmede, ya herhangi bir önlem gerekmez
ya da duvarların zırhlanmasından odaları değiştirmeye kadar
çeşitli önlemler alınabilir.
Yukardaki değerlerle karşılaştırmak için, Almanya’da çeşitli ev
aletleri yakınlarında yapılan manyetik akı yoğunluğu ölçüm
sonuçları aşağıdaki çizelgede bulunuyor (Alternatif / değişken
manyetik alan frekansı: 50 Hz).
Ev aletlerinden yayınlanan elektromanyetik
dalgaların çevrelerinde oluşturdukları manyetik akı
yoğunlukları (ölçüm değerleri) mikroTesla
(µT), (normal
kullanım uzaklıkları: koyu siyah, www.bfs.de ) |
Aletler |
3 cm |
30 cm |
1 m |
Saç kurutucu |
6 - 2000 |
0,01 - 7 |
0,01 - 0,3 |
Traş makinesi |
15 - 1500 |
0,08 - 9 |
0,01 - 0,3 |
Matkap |
400 - 800 |
2 - 3,5 |
0,08 - 0,2 |
Elekrikli süpürge |
200 - 800 |
2 - 20 |
0,13 - 2 |
Florasan lamba |
40 - 400 |
0,5 - 2 |
0,02 - 0,25 |
Mikrodalga fırın |
73 - 200 |
4 - 8 |
0,25 - 0,6 |
Radyo (taşınan) |
16 - 56 |
1 |
< 0,01 |
Mutfak fırını |
1 - 50 |
0,15 - 0,5 |
0,01 - 0,04 |
Çamaşır makinesi |
0,8 - 50 |
0,15 - 3 |
0,01 - 0,15 |
Ütü |
8 - 30 |
0,12 - 0,3 |
0,01 - 0,03 |
Bulaşık makinesi |
3,5 - 20 |
0,6 - 3 |
0,07 - 0,3 |
Bilgisayar |
0,5 - 30 |
< 0,01 |
|
Buzdolabı |
0,5 - 1,7 |
0,01 - 0,25 |
< 0,01 |
TV (Tüplü) |
2,5 - 50 |
0,04 - 2 |
0,01 - 0,15 |
Yukardaki bir çok alette 30 cm uzaklıkta 100 µT’ lık
sınır değerin çok altında kalındığı görülüyor |
Çizelgedeki bazı aletlerle ilgili ölçü değerlerinin trafo
kablolarıyla ilgili olanlardan çok daha fazla olduğu görülüyor.
Ancak burada etki süresi genellikle çok daha kısa olduğundan
alınabilecek doz da daha azdır.
DOĞAL MANYETİK ALAN
Dünya’nın doğal manyetik alanı belirli bir frekansta
titreşmediğinden buna ‘statik manyetik alan’ deniyor ve
iletkenlerde / insan vücudunda endüksiyonla elektriksel akımlar
doğurmuyor. Doğal manyetik akı yoğunluğu enlem derecelerine göre
30 ile 60 mikroTesla arasında değişiyor. (Almanya’da: 40
mikroTesla.) İnsanların bunu duyumsamamasına karşın göçmen
kuşların ve bazı balıkların bu doğal manyetik alanla yönlerini
buldukları biliniyor. Şimşek çaktığında, yakın yerlerde akı
yoğunluğu oldukça yüksek bir değer olan 1 Tesla’yı bulabiliyor.
Öte yandan, manyetik rezonans tomografisi sırasında (MRT) 1.5
ile 3 Tesla arasında statik manyetik alanlar oluşuyor. 4 Tesla
değerinin altında vücuda herhangi bir etkinin olduğu
belirlenmemiştir.
ELEKTRİKSEL ALANLAR
Elektromanyetik dalgalar, manyetik alanların yanısıra,
elektriksel alanlar da oluşturuyor. 50 Hertz’lik düşük frekansta
insan vücudunun dış yüzeyi iyi bir iletken
olduğundan, elektriksel alanlar enerjilerini vücut yüzeyindeki
elektriksel yükleri harekete geçirerek yitirdiklerinden vücuda
pek giremiyor (girme oranı ancak milyonda bir kadar). Bu nedenle
elektriksel alanların vücuda etkisi manyetik alanlara oranla çok
daha az. Bunlarla
ilgili sınır değer 50 Hz frekansı için 5000 Volt/m. Gerek
trafolardan gerekse yeraltı kablolarından 5-10 metre uzaklıkta
bunların etkileri iyice düşüyor. Evlerdeki çeşitli aletlerin
oluşturabileceği elekriksel alan şiddetleri, 5000 Volt/m’lik
sınır değerin onda biriyle yüzde biri arasında.
Bu yazıdaki açıklamalar, temelde, kentlerde 10-15 m
yükseklikteki direklere gerilen (örneğin 36.000
Volt’luk) yüksek gerilim hatları (YGH) için de geçerli.
Bunların çevresindeki manyetik ve elektriksel alan
şiddetleri genellikle sınır değererin altında olmasına
rağmen bazı yerlerde daha yüksek değerler de ölçülmüştür. Örneğin,
Bursa Nilüfer Belediye bölgesindeki YGH’yı yakınlarında
sınır değerin iki katı düzeyinde olan yerler vardır. (**)-
Bu nedenle, özellikle halkın yoğun olarak bulunduğu dinlence,
eğlence yerleri, oyun alanları ve çocuk parkları, okul, hastane
bahçeleri yüksek gerilim hatlarının altında bulunmamalıdır.
Böyle yerlerde elektriksel alan şiddeti ölçümleri yapılmalı,
duruma göre önlemler alınmalı, aşırı ölçüm değerlerinde ise
buralara halkın girmesi önlenmelidir. Yeni YGH’nin bu gibi
yerlerden geçirilmemesi planlama sırasında göz önüne
alınmalıdır. YGH’nın 5 m kadar altında yaptığımız bazı
ölçümlerde elektriksel alan şiddeti 500 V/m ile 1000 V/m
arasında kalmıştır. YGH’den 20-50 m kadar uzakta bu değerler
dörtte bir ile onda bir arasına iniyor. Trafoların dış
yüzeylerinde (duvarlarında) elektriksel alan şiddeti 500 V/m
altında kalırken 1-2 m uzakta bu değerler onda bir inmekte.
Alçak frekanstaki elektromanyetik dalgaların biyolojik
etkileri:
Elektromanyetik dalgaların etkisiyle vücutta endüksiyonla oluşan
elektriksel akı ancak 10 miliAmper/m2 değerini
aşarsa deri ve gözlerdeki duyumsayıcılar (reseptörler) bunları
algılayabiliyor ve etki arttıkça rahatsızlık artıyor. Sinir
sisteminin, kas
ve kalbin etkilenmesi ancak
bu organlarda elektriksel akı 100 miliAmper/ m2 değerini
geçerse görülebiliyor. Vücutta doğal olarak oluşan elektriksel
akı 10 miliAmper/ m2 değerinin
altında olmakla birlikte kalp kaslarında ve beyinde daha yüksek
doğal elektriksel akı değerleri de görülebiliyor.
Vücuttaki elektriksel akı, temel sınır değerlerin
belirlenmesinde gözönüne alınıyor. 4 ile 1000 Hertz
arasındaki frekanslarda halk için ‘sınır değer’ 2 miliAmper/
m2 görevliler
için 10 miliAmper/ m2 ve
tıbbi uygulamalarda ise 100 miliAmper/ m2.
Temel sınır değerlerin ölçümü zor olduğundan pratikte
bunlardan türetilen ‘türev değerler’ kullanılıyor. Temel
değerlerin aşılmaması için, dış elektromanyetik alanların
büyüklüğüne getirilen sınırlamalar türev değerleri
oluşturuyor. 50 Hertz frekansında vücutta olabilecek göz
kırpıştırma gibi zararsız bir etki 15 miliTesla manyetik akı
yoğunluğunda başlıyor.
Kalp kaslarını biraz etkileme (tahriş etme) 500 miliTesla gibi
oldukça yüksek bir değerin üstünde olabiliyor. Kol ve
bacaklardaki sinir ve kasların etkilenmesi ise ancak 2,5 Tesla
üzerinde bekleniyor. Bu değerlerin, 100 mikroTesla sınır
değerine göre çok yüksek olduğu görülüyor ve sınır değer
aşılmadığı sürece vücutta herhangi olumsuz bir etki beklenmiyor.
Sonuç:
Yukardaki açıklamalardan görüldüğü gibi çevremiz az da olsa
doğal ve insan yapısı kaynaklardan gelen birçok elektromanyetik
dalgaların etkisi altında ve bunların tümünü etkisiz kılmak
olanaksız. Trafo ve elektrik hatlarına çok yakın yerlerde uzun
süre kalınıyorsa buralarda ölçümler yapılmalı ve sonuçlara göre
gerekiyorsa sınır değerlerle karşılaştırma yapılarak önlemler
alınmalı ama aşırıya kaçılmamalı.
Çünkü zaten her yerde elektromanyetik dalgalarla birlikte
yaşıyoruz. Örneğin, cep
telefonları, laptop ve
çeşitli antenlerin yaydığı daha çok enerjili, frekansı yüksek,
dalgaboyu kısa dalgalarla zaten iç içeyiz. Örneğin, saç
kurutucusu başımızda
2000 mikroTesla’ya, traş makinesi 1500 mikroTesla’ya varan
manyetik akı yoğunlukları oluşturabiliyor. Ancak burada etki
süresi genellikle çok daha kısa olduğundan alınabilecek doz da
daha azdır.
Düşük alan şiddetindeki elektromanyetik dalgaların vücuda
etkisiyle ilgili bilimsel araştırmalar tüm dünyada sürmekle
birlikte bugüne kadar bilimselliği kesin olarak saptanmış
bulgular elde edilmiş değil. Buna
rağmen, koruyucu bir önlem olarak, elektromanyetik dalga yayan
aygıtların yanında olduğunca kısa süre kalınmalı, bunlar daha az
kullanılmalı. Özellikle kalp pili gibi vücutlarında elektronik
aletler taşıyanlar bunlardan iyice uzak durmalı.
_______________
(*) Tesla: Manyetik alan akı yoğunluğu birimi olup
1 Tesla = 1Volt.s/ m2
1 mikroTesla = 10-6 Tesla
Manyetik malzemenin bulunmadığı bir ortamdaki (örneğin vücutta)
manyetik alan şiddetiyle (Ampere/metre) manyetik akı (Tesla)
arasında:
1mikroTesla= 4π.10-7 Amp/m
(**) Bkz. Elektromanyetik kirlilik ve kanser riski, Y.Atakan,
Cumhuriyet BT, 04.03.2011
Not: Bu yazının kısaltılmış şekli, 22.07.2011 günlü Cumhriyet
Bilim Teknoloji dergisinde yayımlanmıştır.
7 annenin düşük yaptığı mahallede yüksek
gerilim hattı şüphesi
Konya'nın Meram ilçesine bağlı Hasanköy Mahallesi'nde 7
kadının düşük yapması, yüksek gerilim hattının geçtiği yöre
halkını tedirgin etti. Mahalle muhtarı ve aileler düşüklerin
sebebini zararlı radyasyon ışınları yayan gerilim hatlarına
bağlarken, il sağlık müdürlüğü bölgede inceleme başlattı.
Kanser başta olmak üzere birçok hastalığa sebep olduğu
belirtilen 'yüksek gerilim hatları'nın zararları yeniden
gündemde. Konya'nın merkez Meram ilçesine bağlı Hasanköy
Mahallesi'nde 7 kadının düşük yapması, yüksek gerilim hattının
geçtiği bölge halkını tedirgin etti. Mahalle muhtarı ve aileler,
düşüklerin sebebini yüksek gerilim hatlarına bağlarken, il
sağlık müdürlüğü inceleme başlattı.
Düşük vakalarının görüldüğü mahallenin muhtarı Ali Özbek,
7 anne adayının 4-5 aylık hamile iken sebepsiz yere düşük
yaptığını söylüyor. Kendi eşinin de üçüncü çocuğa hamile
kaldıktan 4 ay sonra düşük yaptığını anlatan Özbek, "Üç çocuk
babasıyım. 2009 yılına kadar bir sorun yoktu. Geçen yılın
başından itibaren düşük olayları başladı. Şu ana kadar 6-7
ailede bu olay meydana geldi. Mahalle içinde bulunan yüksek
gerilim hatlarından şüpheleniyoruz." diyor. Bütün gebelerin
doktor kontrolünde olduğuna dikkat çeken Özbek, "Aileler, düşük
korkusuyla çocuk yapmaktan korkuyor." ifadelerini kullanıyor.
Kadın Hastalıkları Doğum Uzmanı Opr. Dr. Jule Esen,
yapılan araştırmaların yüksek gerilim hatlarının düşüklere sebep
olduğunu doğruladığına dikkat çekiyor. Yeditepe Üniversitesi'nde
bu yönde çalışmalar yapıldığını anlatan Esen, "İyonize radyasyon
denilen klasik x ışınları, röntgen ışınlarıdır. İyonize
radyasyonun, kromozom kırıkları ve düşükler ile bağlantılı
olunduğu bilinmekte. Noniyonize ışınlar ise cep telefonları,
elektromanyetik dalgalar, yüksek gerilim hatları, mikrodalga
fırınlar, saç kurutma makineleri, kablosuz modemler gibi
teknolojik aletlerden yayılabiliyor. Bir yüksek gerilim hattının
altında oturmak ve çok fazla elektromanyetik alan yayan
ortamlarda uzun süre kalmanın da gebelik kayıpları, düşükler,
çocuklarda öğrenme bozuklukları ve hiperaktif çocuklara neden
olduğu gözlenmektedir." bilgisini veriyor.
150 metrelik güvenlik koridoru şart
Avrupa standartlarına göre yüksek gerilim hattı geçen
alanlarda 150 metrelik bir güvenlik koridoru oluşturularak
yerleşime müsaade edilmemeli. Mevcut yerleşim alanlarının
üzerinden geçen yüksek gerilim hatlarının da projelendirme
yapılarak yerlerinin değiştirilmesi gerekiyor. İnsan vücudunda
kansere yol açabilecek özelliğe sahip hasarlı hücrelerin, yüksek
gerilim hatları sebebiyle elektromanyetik radyasyona maruz
kalması sonucu vücudun bağışıklık sistemi bozuluyor. Bu durum
kanserin hızlı bir şekilde gelişmesine yol açabiliyor. Amerikan
Bilimler Akademisi tarafından 1996'da yapılan bir araştırmaya
göre yüksek gerilim hatları yakınında yaşayan çocuklarda lösemi
görülme riski diğerlerine göre 1,5 kat daha fazla.
04 Ocak 2011 - Cihan Haber Ajansı